Vrije wil

In de collectivistische rechtspraak wordt het als normaal en rechtvaardig gezien om de strafmaat deels te laten afhangen van de maatschappelijke omstandigheden van een dader. Het zijn dan ‘de maatschappij’ of de ‘moeilijke jeugd’ van verdachte die hem tot zijn wandaad zouden hebben gedreven en dat zijn eigenlijk de ware schuldigen die berecht zouden moeten worden.

De dader heeft volgens deze redenering geen enkele keuze gehad, hij moest zijn misdaad wel plegen vanwege zijn achtergrond.

Ik heb deze redenering jarenlang geaccepteerd al had ik altijd wel het gevoel dat het ergens niet klopte.

Maar waar klopte het niet ?

Toevallig was er enige weken geleden een seminar van orthodoxe joden in motel Heiloo, bij mij om de hoek en daar gaven rabbijnen lessen in filosofie en een van die lessen ging juist over dit onderwerp.

Het ging zo: iedereen heeft een bepaald niveau waarop hij functioneert en op dat niveau heeft hij de keuze (vrije wil) om te bepalen of hij iets wel of niet zal doen, rekening houden met de maatschappelijke achtergrond van een dader ontkent die vrije wil.

Stel je hebt een jongeman uit asociaal allochtoon milieu die als kind de ergste dingen heeft meegemaakt. Misbruikt door zijn dronken vader, op grond van zijn afkomst uit de disco gezet en nog meer van die ellende. Hij is maatschappelijk zodanig afgezakt dat hij zijn uitkering bijspekt door oude vrouwtjes met een baksteen de hersens in te slaan en ze van hun tasjes te beroven.

Zijn tragische achtergrond is slechts verantwoordelijk voor het niveau waarop hij functioneert, niet voor zijn daden. Als hij een baksteen en een oud vrouwtje ziet dan is zijn niveau van handelen dat hij haar met die baksteen kan doodslaan en beroven maar hij heeft nog steeds de vrije keuze om het niet te doen.

Voor een keurige boekhouder ligt het anders. Als hij een baksteen en een oud vrouwtje ziet dan zal het nooit in hem opkomen om die baksteen op te pakken en het oude mens dood te slaan, zijn niveau van handelen ligt elders, hoger. Hij zal bijvoorbeeld moeten kiezen of hij zijn positie zal misbruiken om de kas van zijn werkgever te lichten.

Kortom: omstandigheden maken iemand tot wat hij is, maar er is altijd sprake van een vrije keuze voor wat hij doet en daarom mag er geen rekening worden gehouden met de maatschappelijke achtergrond van daders omdat daarmee die vrije wil wordt ontkend.