GEVAAR ! Zo duidelijk dat niemand het ziet!

Dit dreigend gevaar komt niet als een dief in de nacht, maar op klaarlichte dag in volle openheid. Het komt van de overheid, van politici die op slimme wijze hun macht weer aan het vergroten zijn. Deze keer vanuit de Raad van State, openlijk vermeld in hun vandaag verschenen jaarverslag. De Raad van State is het belangrijkste adviesorgaan van de regering. Voorzitter is Koningin Beatrix, en Prins Willen en ook Maxima zijn leden die uiteraard ook mee vergaderen. Het eigenlijke openbare voorzitterswerk wordt gedaan door de Vicevoorzitter, nu Mr. H.D. Tjeenk Willink .
En verder enkele tientallen leden waarin u onmiddellijk (ex) politici zult herkennen.

En uit die groep komt het advies voor een herbezinning over de verhoudingen tussen staat, markt en burgers.
“De ingesleten patronen moeten doorbroken worden, en de huidige crisis is daar een goede gelegenheid voor.”
“De dominantie van het “marktdenken” is zo’n ingesleten patroon” volgens Tjeenk Willink.

U mag zelf zeggen waartoe een dergelijk initiatief van politici en ambtenaren toe zal leiden: Tot gelijke, minder of meer betutteling”?

Hieronder een kopie van een deel van de samenvatting van Tjeenk Willink.

Let op mijn “vet-gemaakte deeltjes”. Over elk van deze delen is wel veel meer tezeggen
Dit lijkt me overduidelijk.

De vraag blijft: “WAT GAAN WE NU DOEN?”
Wie heeft daar realistische creatieve ideeën voor?

———————————————————

Algemene beschouwingen van de Vice-President van de Raad van State
De financiële en economische crisis betekent ook het falen van staten. Beleidsinstrumenten zijn tekort geschoten en sociaal-economische vooronderstellingen over gedrag van mensen zijn onjuist gebleken. Proberen de crisis op te lossen door dezelfde instrumenten nog meer in te zetten en van dezelfde vooronderstellingen te blijven uitgaan, zal hooguit tijdelijk werken. Dat geldt ook voor het openbaar bestuur dat met de gevolgen van de financieel-economische crisis wordt geconfronteerd. De legitimatie van het openbaar bestuur is de laatste decennia aangetast. Voor de crisismaatregelen die thans nodig zijn, is versterking van die legitimatie een voorwaarde.

De crisis biedt kansen om ingesleten patronen in het openbaar bestuur te doorbreken en het openbaar bestuur kwalitatief te versterken.

Dit is te lezen in de Algemene beschouwingen bij het jaarverslag 2009 van de Raad van State. De Vice-President van de Raad van State geeft hierin zijn jaarlijkse schets van de omgeving waarin de Raad van State zijn taken verricht.

Tot de ingesleten patronen behoort de dominantie van het marktdenken binnen de publieke sector zelf. Daardoor kan de staat moeilijk een tegenwicht tegen de markt vormen. Meer nog dan elders is de eigen Nederlandse staatkundige identiteit aangetast. Het besef dat de verhouding tussen staat, markt en burgersamenleving en de verhoudingen tussen wetgever, bestuur en rechter meer in de Europese culturele traditie staan dan in de Angelsaksische is vervaagd. Dat vervreemdt de burgers van de staat. Niet meer is duidelijk waar die staat voor staat. In de staat is het beeld van de burger onvoldoende zichtbaar. In de beschouwingen worden de (historische) achtergronden daarvan geschetst en voorwaarden voor veranderingen geformuleerd.

Als de financieel-economische crisis serieus wordt genomen, is een politieke herbezinning nodig op de verhouding tussen staat, markt en burgersamenleving over de vraag wie verantwoordelijk is voor wat en dus over de vraag welke taken geheel of gedeeltelijk onder directe politieke verantwoordelijkheid door het openbaar bestuur moeten worden uitgevoerd.

Die herbezinning vereist kennis van de eigen staatkundige identiteit met een blik naar buiten (Europa) in plaats van naar binnen, voorrang voor de beginselen van de democratische rechtsstaat boven het bedrijfsmatige New Public Management en het leggen van een accent op de inhoudelijke deskundigheid binnen het openbaar bestuur in plaats van op procesmanagement en beheer.

Die herbezinning kan niet zonder politiek inhoudelijk debat over waar het met Nederland in de komende tien jaar maatschappelijk, cultureel en economisch heen moet en wat de rol van het openbaar bestuur daarin zal zijn. Dat politiek inhoudelijke debat maakt alleen een kans bij meer dualistische verhoudingen tussen kabinet en meerderheid in de Tweede Kamer en met een duidelijk onderscheid in verantwoordelijkheden tussen regering en Staten-Generaal.

De noodzakelijke herbezinning op de verhouding tussen staat, markt en burgersamenleving dwingt ook tot de erkenning dat het ‘algemeen belang’ geen economisch maar een politiek begrip is. De toetsing aan het algemeen belang is uiteindelijk een politieke afweging waarvoor de bestuurder politieke verantwoording moet afleggen tegenover het parlement. Door die eigen politieke afweging zal de bestuurder in botsing (kunnen) komen met hetgeen de markt vraagt, ambtelijk wordt aangereikt, past binnen bestaande regels en procedures en op grond van de eigen (beperkte) verantwoordelijkheid als het enig mogelijke wordt gepresenteerd. Een bestuurder komt dan voor de vraag te staan wat besturen eigenlijk inhoudt en wat de meerwaarde van zijn functie is. Voor die eigen toetsing aan het algemeen belang staat elke minister.

Om zijn verantwoordelijkheden waar te kunnen maken, moet een bestuurder kunnen rekenen op inhoudelijk deskundige ambtenaren. Die deskundigheid is binnen het openbaar bestuur de laatste decennia teruggelopen. Met de verzelfstandiging van diensten, de privatisering van publieke taken, is vaak ook de daarmee verbonden inhoudelijke kennis uitbesteed. Verzelfstandiging en privatisering van publieke taken vereisen echter niet minder maar meer deskundigheid binnen het openbaar bestuur. Alleen dan kan worden gecontroleerd waar het algemeen belang in het geding komt.
De crisis biedt een kans het openbaar bestuur beter toe te rusten met een ander personeels- en promotiebeleid waarin ook Europa een belangrijke rol speelt en vooral met een hoogwaardige (verplichte) opleiding die op het openbaar bestuur in een democratische rechtsstaat is toegesneden.
Zijn ministers (en politieke partijen) bereid en in staat in tijden van bezuinigingen daarin te investeren en (vervolgens) de kosten daarvan terug te verdienen door verminderde inhuur van externe consultants? Willen en kunnen zij het aantal (proces)managers terugbrengen, verantwoordings- en controlemechanismen schrappen én het risico van kostenoverschrijdingen bij grotere en kleinere projecten drastisch verminderen?

De geloofwaardigheid van het openbaar bestuur wordt uiteindelijk afgemeten aan de kwaliteit van de uitvoering en de relaties met de burgers. Door het marktdenken binnen het openbaar bestuur komt de ruimte voor de eigen professionaliteit van veel uitvoerders onder druk te staan. Zij besteden steeds meer tijd aan werkzaamheden die niet tot hun primaire taak behoren. Dat geldt voor de onderwijzer, de dokter, de wijkverpleegster, de politieagent. Dat demotiveert en tast de geloofwaardigheid van het bestuur aan. De crisis biedt een kans die ontwikkeling te keren. Dat kan als politiek verantwoordelijke bestuurders het succes van hun beleid afmeten aan de gevolgen van dat beleid voor de kwaliteit van het primaire proces (de relatie zorgverlener – zorgbehoevende, arts – patiënt, leraar – leerling, politieagent – burger). Verbetering van de kwaliteit van het primaire proces begint met investeren in de professionaliteit van uitvoerders. Verbetering van de kwaliteit van het primaire proces is ook een voorwaarde voor het drastisch terugdringen van de omvangrijke en kostbare tussenlaag tussen de politiek verantwoordelijke bestuurder en de professionele uitvoering.

Door de kwaliteit van het primaire proces voorop te stellen kan ook de betrokkenheid van burgers worden gestimuleerd. Erkenning van burgers als partners in het openbaar bestuur is eveneens een voorwaarde om het marktdenken binnen het openbaar bestuur te keren. De school, de buurt, het werk worden steeds belangrijker als basis voor de bevordering van sociale samenhang en samenwerking.
Vernieuwingen komen altijd uit de marge. Nieuwe mogelijkheden van onderop dienen zich aan, bijvoorbeeld in het onderwijs, in de zorg, in de landbouw, in de sociale zekerheid.
Zij representeren een andere werkelijkheid en doorbreken van bovenaf opgelegde patronen. Zij kunnen daarom ook een tegenwicht vormen tegen een marktlogica die vaak tot grootschaligheid leidt en onvoldoende rekening houdt met de kwaliteit van het primaire proces.
In de Algemene beschouwingen worden enkele voorbeelden genoemd.
Bestuurders zullen zich de middelen moeten verschaffen om deze vernieuwingen een kans te geven. Niet zo zeer financieel, maar veeleer door binnen het bestaande stelsel daarvoor ruimte te creëren en er tegen te waken dat bestaande positie en belangen deze vernieuwingen van onderop onmogelijk maken.

Een belangrijke taak van bestuurders in een democratische rechtsstaat is ruimte geven. Ruimte voor het eigen vakmanschap van de leraar, de dokter, de politieagent; ruimte voor een actief burgerschap. Ruimte geven, betekent ook risico nemen. Het risico dat er in de uitvoering fouten worden gemaakt waarop de politiek verantwoordelijke bestuurder zal worden aangesproken. Het risico dat verscheidenheid wordt aangemerkt als ongelijkheid. Bestuurders moeten het inzicht en de ervaring hebben om die risico’s te kunnen wegen en om te beseffen dat die risico’s kleiner zijn dan het blijven vervolgen van de marktlogica in het openbaar bestuur.

Afdeling Communicatie van de Raad van State
14 april 2010