Gunnen of niet gunnen?

Waarom hebben we eigenlijk vergunningen? Nu zal je eerste reactie zijn dat dit is om mensen te beschermen tegen bedrijven. Waarom leg je dan niet in de wet vast dat mensen beschermd worden, is dat dan niet voldoende? Als ieders persoon en eigendom wettelijk beschermd is dan is een vergunningenstelsel haast overbodig. Uiteraard moet de burger dan wel eenvoudig naar de rechter kunnen stappen zonder dat dit tot grote kosten leidt. Het lijkt erop dat vergunningen regelmatig een ander effect hebben dan het beschermen van burgers.

Mijn aandacht werd op dit onderwerp gevestigd omdat vroeger de situatie in Engeland zo geregeld was dat de burger beschermd werd tegen inbreuken op zijn eigendom. Maar toen werden vergunningen ingevoerd en de bescherming nam juist af. In het Engeland van de Industriële revolutie was er een spanning tussen boeren en fabrieken. De fabrieken zorgden voor vervuiling en de boeren hadden juist schoon land nodig. Zo waren er appelboeren in de buurt van Londen die een zaak aanspanden tegen een nabijgelegen fabriek. Deze fabriek was vervuilend en dit had een nadelige invloed op de appels. De fabriek bracht dus schade toe aan de appelboeren en dus was een schadevergoeding op zijn plaats. De rechter gaf de appelboeren gelijk en de fabriek moest stoppen met vervuilen.

Hier zie je dat eigendomsrechten een hoge status hadden. Hier kwam het tussen een conflict tussen het grote geld en de eigendomsrechten van deze boeren en de boeren kregen hun recht. Maar een tijd later kon de fabriek gewoon weer verdergaan. De wet was gewijzigd en de fabriek moest nu een vergunning hebben om te mogen vervuilen en deze vergunning hadden zij ook gekregen. De situatie voor de boeren was dus duidelijk verslechterd. En nu konden zij geen rechtszaak meer aanspannen want de fabriek stond in zijn recht. De boeren werden beperkt in hun eigendomsrechten. In de beginnende democratie waren de rechten van burgers goed verankerd. Maar gaandeweg kregen andere partijen meer invloed op het politieke proces. Dit zette mij aan het denken over het vergunningstelsel dat wij hier hebben. Wie heeft er eigenlijk voordeel van een vergunningenstelsel is daarom een belangrijke vraag?

Recht is er om burgers te beschermen tegen elkaar. Burgers mogen elkaars persoon en eigendommen niet aantasten. Doe je dat wel dan kun je naar de rechter stappen. De rechter kijkt zonder aanziens des persoons naar de rechten van beide partijen.  Laten we er eens vanuit gaan dat het vergunningenstelsel ervoor bedoeld is om dit proces te versoepelen. Je wil rechtszaken voorkomen en daarom toets je alvast vooraf. Dat voorkomt dat kleine burgers rechtszaken moeten voeren tegen grote bedrijven. Gaan we ervan uit van deze gedachte dan kan de vergunning alleen een verbetering betekenen van de situatie voor de burger. De norm blijft de onaantastbaarheid van het eigendom.
Er is nu echter een toets vooraf en dat scheelt gezeur achteraf. Maar de toets achteraf blijft bestaan omdat het uiteindelijk de eigenaar is die bepaalt wat er wel en niet gedaan mag worden met zijn eigendom. Problemen ontstaan als de toets achteraf door de rechter gelijk wordt gesteld aan de eisen voor de vergunningaanvraag. De wensen van de eigenaar komen dan buitenspel te staan. De vergunningaanvraag is gebaseerd op wat de wetgever passend vindt. Maar de wensen van het individu zijn vaak anders. Het individu is uiteindelijk de eigenaar en daarom is een toets achteraf nodig om deze eigendommen te beschermen.

Een voor de hand liggend voorbeeld is de uitbreiding van Schiphol. Het akkoord voor uitbreiding wordt gegeven door de overheid. Deze weegt allerlei belangen af en kijkt naar het algemeen belang. Op basis daarvan wordt bepaald hoeveel het aantal vliegbewegingen en de geluidshinder mag toenemen. De burgers worden geïnformeerd en er wordt actie ondernomen om de overlast te beperken. Deze burgers echter zijn tegen de overlast die dit met zich meebrengt en willen dus niet dat die uitbreiding er komt. Zij hebben nu al overlast en dat weten ze omdat ze zijn gaan wonen vlakbij Schiphol, maar een uitbreiding van de overlast willen zij niet. De woning inclusief woongenot is hun eigendom. Extra geluidsoverlast tast hun eigendom aan en daar zouden zij dus voor naar de rechter mogen stappen.
Maar een rechtszaak is zinloos want in het algemeen belang is besloten dat de geluidsoverlast mag toenemen. De eigendomsrechten van deze mensen kunnen dus niet meer worden verdedigd. Het eigendom van deze mensen wordt daarmee beperkt. Zij hebben wel een woning, maar ze kunnen overlast niet tegengaan. Het vergunningenstelsel zorgt ervoor dat de burger buitenspel gezet wordt. De overlast wordt nu een zaak tussen de overheid en Schiphol. De eigenaren die het betreft spelen geen rol van betekenis meer in dit proces.

Je kan hier op twee manieren tegenaan kijken. Ten eerste is hier sprake van een economisch belang en dat prevaleert boven het woongenot van enkele dorpsbewoners. Hiermee geef je aan dat je welvaartstoename verkiest boven rechtszekerheid en eigendomsrechten. De bescherming van de rechtszekerheid vind ik zelf een belangrijkere zaak dan de toename van de welvaart. Dan is het nog de vraag of er wel sprake is van een toename van de welvaart. Sommige mensen zijn beter af omdat de werkgelegenheid toeneemt en andere mensen zijn slechter af omdat hun woongenot afneemt. Volgens de economische theorie zijn deze twee niet tegen elkaar af te wegen. Het is niet te zeggen hoe je nu precies een nadeel tegen een voordeel weg moet strepen. Economen hechten over het algemeen juist veel waarde aan het beschermen van eigendomsrechten. En dan met name de eigendomsrechten van de kleine burgers. Het zijn namelijk die burgers die beschermd moeten worden.
Maar nogmaals het is niet het economisch belang waarom we eigendommen zouden moeten beschermen. Eigendomsrechten zijn vanwege de morele implicaties een doel op zich. Het beschermen van Schiphol is vanuit het oogpunt van rechtszekerheid en bescherming onzin want die heeft genoeg eigen middelen om zichzelf te beschermen.

Er blijft dus alleen een politieke overweging over en dan zou je kunnen kijken hoe de democratie hier zijn werk doet. Ten tweede kun je kijken naar hoe de democratie zou moeten werken in dit geval. In een democratie kiest de bevolking zelf hoe zij geregeerd willen worden. Maar dit moet je op een zo laag mogelijk niveau bekijken. Dit wordt ook wel het subsidiariteitsbeginsel genoemd. Stel nu eens dat het rijk bepaalt dat werkgelegenheid hier moet prevaleren boven de bescherming van eigendomsrechten. De bewoners van het dorpje Halfweg verliezen dan de mogelijkheden van zelfbestuur doordat in het rest van het land geld verdiend moet worden.
Bekijk je het op een lager niveau dan zou je kunnen zeggen dat de bewoners van halfweg samen beslissen over hoe het nu verder moet. Zij zijn als het ware de vertegenwoordigers van het collectieve eigendommen in en rond Halfweg. Zij kunnen via een referendum aangeven of zij de lucht boven hun grondgebied willen laten gebruiken door Schiphol. Het is trouwens heel goed mogelijk om de huurders hier ook mee te laten stemmen. Zij hebben een huurcontract en een derde partij pleegt inbreuk op dit contract. Je hoeft het huis dus niet te bezitten om aangetast te worden in je eigendom. Het huurcontract kun je ook zien als een soort van bezit dat beschermd moet worden. De bescherming van burgers is dus niet alleen voorbehouden aan degenen die het zich kunnen veroorloven om een huis te kopen. Maak je de eenheid van stemming groter tot bijvoorbeeld het hele land dan kan de ene groep zich verrijken ten koste van de ander. Het gaat om de mensen die in dit leefgebied wonen en beïnvloed worden door deze keuze. Zij zijn de eigenaren van dit gebied en mogen daarom bepalen welke bestemming het krijgt. En hun rechten dienen ook beschermd te worden.

Je kan nu geen rechtszaak aanspannen tegen een bedrijf waar je last van hebt zolang deze bedrijven zich aan de regels houden. Ook al laten deze regels ruimte voor aantasting van jouw eigendommen. Dit het nadeel van positief recht. Dat wil zeggen recht waarbij wordt opgelegd hoe je je moet gedragen. Het is ingewikkeld en het leidt tot rechtsonzekerheid. Negatief recht geeft aan wat je niet mag doen en is veel duidelijker. Het negatieve principe dat je iemand anders eigendommen niet aan mag tasten is daarentegen veel eenvoudiger. Je geeft hierbij dus aan wat je niet mag doen en dan volstaan enkele regels. Een wetboek gebaseerd op negatief recht kan heel klein zijn. Je hoeft eigenlijk alleen te vermelden dat niemand het recht heeft om een ander persoon of andermans eigendommen aan te tasten.

Bedrijven die met toestemming van de overheid de burger buitenspel zetten zijn geen uitzondering. Of de overheid neemt zelf het initiatief en is de partij die de burger aan de kant zet. Zo kennen we bijvoorbeeld de situatie in Barendrecht waarin de meeste burgers tegen de ondergrondse CO2 opslag zijn. Maar deze opslag gaat er toch komen. De democratische eenheid is hier de gemeente. Dat zijn de mensen die het betreft en deze hebben nu geen inspraak. Zelfs de Burgemeester en Wethouders waren hier tegen de plannen en hebben zich hevig verzet. De eigendommen van de individuen worden hier niet gerespecteerd. Maar ook de vertegenwoordiging van de lokale bevolking heeft geen inspraak. De eigendommen van deze mensen zijn niet zeker. Zij hebben geen plek waar ze aan kunnen kloppen. Zij kunnen als individu niet naar de rechter en de volksvertegenwoordiging heeft ook geen rol van betekenis. Zowel de vrije markt als de democratie zijn hier het slachtoffer.

In Nederland gaat het meestal goed en respecteren mensen de regels. Het lijkt op rechtszekerheid omdat je meestal geen bescherming nodig hebt. Als je problemen hebt met je buurman dan los je die wel op. En desnoods ga je naar de rechter. Bij conflicten met kleine ondernemers merk je soms al problemen omdat een gang naar de rechter erg duur is en lang duurt. Zo kun je twee jaar uit trekken om je gelijk te krijgen als je keuken niet goed geplaatst is. Maar het wordt pas echt problematisch als je het op moet nemen tegen het rijk of een groot bedrijf. En het gaat juist om de David en Goliath gevallen waarbij de rechtszekerheid echt telt. Als je het als burger opneemt tegen een overmacht krijg je dan een eerlijke kans. En dan juist bij de zaken waar het er echt om gaat. Bijvoorbeeld overlast in je woonomgeving. Daar is de rechtszekerheid immers voor bedoeld om deze ongelijkheid recht te trekken. Om een ieder gelijke rechten op zijn eigendommen te geven.

Wil je zelf iets ondernemen dan loop je ook aan tegen vergunningen. Bijvoorbeeld voor het plaatsen van dakkapellen en dergelijke. Waarom moet ik toestemming vragen of ik een dakkapel mag plaatsen op mijn huis. Men verdedigt dit met de angst voor wantoestanden. Anders zullen mensen wel hun huis paars en geel verven en dat zou een schande zijn voor de buurt. Ten eerste zullen maar heel weinig mensen hun huis zo veranderen op een dergelijke manier dat de waarde van het huis daardoor daalt. Verder vraag ik het mij af of het de taak van de gemeenschap is welke kleur ik mijn huis wil verven. En mocht het echt de buurt omlaag halen dan kunnen ze mij altijd nog voor de rechter dagen om schadevergoeding te vragen. Het vergunningenstelsel maakt de zaken hier nodeloos ingewikkeld.

Sinds kort bezit ik een huis en ik vraag mij sterk af wat dit eigendom nu eigenlijk inhoudt. Ten eerste ben ik er niet van verzekerd dat ik geen overlast zal hebben. Zo zijn er plannen voor de uitbreiding van het vliegveld dat bij mij in de buurt ligt. Deze wordt momenteel alleen gebruik voor recreatie, maar men wil deze misschien ook geschikt maken voor commerciële vluchten. Zou dit besloten worden dan heb ik daar geen inspraak van betekenis in. Het is zelfs maar de vraag of de gemeente deze plannen kan blokkeren als zij dit zou willen. De extra overlast zou vervolgens niet vergoed worden, want er is immers een vergunning afgegeven. Verder moet ik toestemming vragen aan de overheid om iets te veranderen aan mijn huis. Het is uiteindelijk de gemeente die beslist of ik deze aanpassing wel of niet mag doen. Ik moet een vergunning aanvragen en dat geeft wel aan dat ik niet degene ben die naar eigen goeddunken kan beschikken over mijn huis. Er is hier slechts sprake van bezit en niet van eigendom.

Vergunningen hebben een verstorend effect. De vergunningen zijn de norm geworden waaraan getoetst wordt. De wensen van de burgers tellen zo niet meer mee. Komt het tot een rechtszaak dan zal de tegenpartij zich erop beroepen dat zij zich gehouden hebben aan de procedures. Dat deze procedures ruimte laten voor schade aan jouw persoon of eigendommen is vervolgens van ondergeschikt belang. De vergunningen zijn zowel toets vooraf als achteraf. De burger heeft daardoor ten aanzien van zijn bezit maar beperkte rechten. De regels ten aanzien van jouw eigendom zijn van buiten af al bepaald. En eigendom wil juist zeggen dat jij de zeggenschap hebt over jouw bezit.

www.devrijeeconomie.nl