De menselijke natuur

Filosofen en biologen stellen dat organismen niet anders kunnen dan handelen naar hun natuur. Wat is de menselijke natuur? Uit welke elementen bestaat deze? Welk doel dient deze natuur die diep in ons is? Hoe komt dit naar buiten in ons handelen? Wat heeft onze natuur te maken met vrijheidsdrang? Wat heeft onze natuur te maken met libertarisme?

Jezelf ontdekken

We hebben allemaal weleens een kind horen uitroepen “da’s niet eerlijk”. Kennelijk heeft een kind een sterk innerlijk rechtvaardigheidsgevoel. Kinderen die voor het eerst naar school moeten vinden dat allesbehalve fijn. Behalve dat ze liever bij hun ouders zijn, ervaart ieder kind de overgang naar het schoolsysteem als een beroving van vrijheid. Kinderen hebben een sterke innerlijke drang om vrij te zijn, te ontdekken, praktische principes te leren. Ouders vertellen een kind echter dat hij naar school moet. Dat zou goed voor hem zijn, normaal, de norm. Op deze manier worden innerlijke neigingen en daarmee natuurlijk gedrag de kop ingedrukt. Na het schoolsysteem doorlopen te hebben is het rechtvaardigheidsgevoel van een kind sterk verminderd, leergierigheid en de drang naar vrijheid gewoonlijk nagenoeg verdwenen.

Onze jeugd heeft sporen nagelaten die ons het zicht op onze menselijke natuur en natuurlijk gedrag verduisteren of zelfs hebben ontnomen. Daarom is het voor ons nodig om nu eindelijk eens te gaan ontdekken wie we nu eigenlijk zijn, wat onze natuur is en hoe we natuurlijk gedrag kunnen praktiseren. Logisch geredeneerd is dat namelijk de enige weg om ons leven tot volledige bloei te laten komen.

Mechanismen

Gedurende de eerste 22 pagina’s van haar boek “The virtue of selfishness” betoogt Ayn Rand, een Amerikaanse auteur van Joods-Russische afkomst, een aantal zaken over de natuur van organismen. Een plant heeft een aantal mechanismen voor het in stand houden van leven. Deze functioneren volautomatisch. Een plant heeft geen keuzemogelijkheid. Een dier is een hogere levensvorm met enig bewustzijn. Hij kan reageren op prikkels (stimuli), afkijken van andere dieren en zelfs bepaalde vaardigheden leren. Een dier reageert op waarnemingen van het moment zonder een totaaloverzicht te hebben over zijn gehele leven; het verleden, het heden en wellicht zijn toekomst. Dat niveau van bewustzijn ontbreekt hem. Een dier heeft geen andere keuze dan te handelen volgens zijn natuur.

Dit betoog is een flagrant onjuiste voorstelling van zaken. Wanneer grote natuurrampen in aantocht zijn vluchten alle dieren en zoeken ze een veilig heenkomen. Dat vereist een bepaald bewustzijn. Er zijn gradaties van bewustzijn. Mijn vrouw omschreef deze als volgt: Een vis of insect handelt instinctmatig en heeft een geheugen van, optimistisch gesteld, 2 minuten. Een kreeft die in een pan met heet water wordt gegooid gilt en is zich bewust van pijn. Een muis kan gillen van angst. Zeehonden en pinguïns vertonen groepsgedrag. De vrouwtjes rouwen bijvoorbeeld na het doodgaan van een mannetje. Olifanten staan bekend om hun enorm goede geheugen, zorgen voor elkaar, beschermen elkaar, kennen verdriet, maken soms rouw door en zijn erg nieuwsgierig. Bij apen functioneren groepsmechanismen zoals bij olifanten. Ook troosten zij elkaar, plagen elkaar, zijn soms jaloers of boos op elkaar. Een aap leert niet alleen, maar ontdekt graag pro-actief, lost graag puzzels op, kan creatief zijn door bijvoorbeeld te tekenen, en is zelfs in staat met mensen te communiceren door middel van gebarentaal. Hij maakt via die weg bijvoorbeeld zijn voorkeuren en beslissingen bekend. Een aap of tijger zal een mensenkind (baby) nooit aanvallen, maar juist beschermen. Een dolfijn voelt aan wanneer mensen een probleem hebben – zoals een handicap of verwonding – en schiet dan actief te hulp. Zoogdieren onderscheiden intuïtief welk voedsel eetbaar is en welke mensen kwaad in de zin hebben. Wanneer mensen zich kwaadaardig gedragen onthouden ze dat en reageren soms met vergeldingsacties. Deze niveaus van bewustzijn en al deze fascinerende gedragingen maken deel uit van de in een dier aanwezige natuur.

Uit de diversiteit, complexiteit en gedragingen in de dierenwereld kan een belangrijke conclusie getrokken worden: Een te groot deel van de hedendaagse mensheid is gedegenereerd tot onder het niveau van een aap. Men functioneert dan op het niveau van bijvoorbeeld een knuffelbeer, schaap, ezel, springpaard, wolf, rat, slang of parasiet. Dergelijk functioneren classificeer ik als mensonwaardig. Men kan in die situatie dader of slachtoffer zijn, jager of prooi. Dit onderscheid is bepalend voor de toekomst: Moet hulp geboden worden of rechtvaardige vergelding van schadelijk gedrag plaatsvinden?

Volgens Ayn is de mens het enige levende wezen op deze aardbol dat keuzes moet maken. Zijn natuur vereist dat. De mens kan honger hebben, maar moet zelf ontdekken hoe hij voedsel moet verkrijgen door dat te verzamelen, te gaan jagen of telen. Dat vereist Concentratie, een Denkproces en Keuzes (CDK). Ook hygiëne voor wat betreft voedsel en het gebruik van (al dan niet geneeskrachtige) kruiden vereist CDK. Hij kan koude ervaren, maar om kleding te maken is CDK vereist. Hij kan een grot waarnemen, maar voor het bouwen van zelfs de meest primitieve woning is CDK vereist. Ayn vertelt in haar boek niet dat voor het bouwen van een mooie woning of het maken van mooie kleding een creatieve geest vereist is.

De mens kan kiezen of hij informatie negeert of juist actief gebruikt in denk-, leer- en beslissingsprocessen. Kennis kan doorgegeven worden op een hoger niveau dan bij dieren; door het vertellen van verhalen, geschreven woorden of bijvoorbeeld videomateriaal. Dit is de vorm. Ook inhoudelijk is kennis bij mensen op een veel hoger niveau dan bij dieren; het kan gaan om waarnemingen, analyses, ideeën en overtuigingen die inspireren. Er is voorstellingsvermogen voor nodig dat dieren ontbreekt; zowel om te schrijven en te inspireren als om te lezen, echt te begrijpen en geïnspireerd te worden en daarna zelf een stap verder te komen dan de inspirator.

Het woord mensonwaardig licht ik op dit punt graag nog toe: Wanneer een mens de geestelijke kracht en vermogens – de geest annex spirit – ontbreken om informatie helder te analyseren, zich iets voor te stellen en vervolgens anderen te inspireren (spirit inspireert op krachtige wijze), dan leidt hij een bestaan waarin potentiële waardigheid ontbreekt doordat vaardigheden nooit zijn ontwikkeld of zijn afgebroken. Een ezel is ezelwaardig wanneer hij zware lasten kan dragen voor zijn meesters. Een paard is paardwaardig wanneer hij snel kan rennen en/of springen voor zijn meesters. Een mens is menswaardig wanneer hij als gevolg van door zijn geest gedreven c.q. ontstane vrije keuzes bestaande informatie actief analyseert, zich een nog niet zichtbare toekomst kan voorstellen en anderen kan inspireren richting een betere toekomst voor de mens en de natuur als geheel. Deze potentie, deze innerlijke stuwende kracht, maakt deel uit van de menselijke natuur. In tegenstelling tot een dier kan een mens er bewust voor kiezen niet naar zijn natuur te handelen en daardoor krachtenloos te worden.

Indien de mens ervoor kiest om informatie te negeren en daarmee om zijn intellectuele processen niet te op gang te laten komen, dan leert hij niet, maar imiteert hij eigenlijk alleen maar anderen in woorden en/of daden. De mens kan ook kiezen of hij zelf leert en zelf beslissingen neemt, of dat aan anderen overlaat. In het laatste geval verwordt hij tot een volgeling die geleid wordt door grillen van zijn meesters en zich in een mensonwaardige positie bevindt. Hij wordt dan een vernietiger van zijn eigen (resterende) potentie en/of een vernietiger van andere mensen of de natuur. Tenslotte kan de mens ervoor kiezen kennis en inzichten te delen of deze voor zichzelf te houden. In het laatste geval verwordt hij tot een egoïst.

De toekomst van een mens is afhankelijk van de keuzes die hij maakt. Hij is vrij om keuzes te maken, maar niet vrij om de gevolgen daarvan te ontlopen. Verstandige keuzes die in lijn liggen met zijn natuur doen het leven van een mens opbloeien. Schadelijke keuzes die niet in lijn liggen met zijn natuur doen het leven van hemzelf of anderen verwelken. Levens komen niet meer tot hun recht. Veelal zijn dergelijke keuzes ook – direct of indirect – schadelijk voor de natuur als geheel. Potentie en groei komen niet op gang, worden afgeremd of zelfs vernietigd.

Wie mij voldoende kent weet dat ik goedaardige anderen van harte het goede toewens. Dat was ook de reden om dit – vrij lange – artikel te schrijven. Ik hoop van harte dat dit inspirerend zal blijken te zijn. De voorwaarde daartoe is liefde. Alleen wie voldoende liefde voor zichzelf, anderen en de natuur heeft zal geïnspireerd worden. Wie nog niet aan deze voorwaarde voldoet, kan alsnog kiezen om zijn levenskoers te veranderen. Dit artikel beschouw ik als een afstudeerscriptie bij de ‘universiteit van het leven’, wat de start kan betekenen voor volgend – waarachtig wetenschappelijk – onderzoek en volgende ontdekkingen.

Religie

Volgens wikipedia is religie een ander woord voor levensbeschouwing. Bij een levensbeschouwing hoeft niet noodzakelijkerwijs een godheid betrokken te zijn. Voorbeeld: Atheïsme. Een levensbeschouwing omschrijft onze oorsprong en leidt daar een morele code van af. Volgens deze infographic zijn de levensbeschouwingen van de wereldbevolking (op dat moment 6.36 miljard mensen) ongeveer als volgt verdeeld:

* 3.05 miljard Abrahamitische religies die geloven in schepping.
* 1.20 miljard Oosterse religies, die deels wel (Hindoeïsme) deels niet (Boeddhisme) geloven in schepping.
* 1.10 miljard seculier, niet bewust religieus of atheïst. Er zijn 0.15 miljard atheïsten.
* 0.52 miljard oost-Azische levensbeschouwingen die vooral een filosofische inslag hebben en niet uitgaan van schepping.
* >0.50 miljard inheemse religies die meestal uitgaan van schepping.

Atheïsten maken een klein deel uit van alle levensbeschouwingen. Het is een kleine religieuze minderheid. Toch wordt atheïsme in westerse landen en in het voormalige Oostblok door overheden agressief en grootschalig gepromoot, wat zoals ik eerder beschreef in het artikel over onderscheidingsvermogen politieke redenen heeft.

Onze levensbeschouwing omvat datgene wat we geloven over onze oorsprong. Dit uitgangspunt is bepalend voor onze identiteit, de reden en het doel waarom we op deze aarde zijn. Wat is onze missie en waarom? Ook zegt dit uitgangspunt iets over de menselijke natuur die als katalysator functioneert voor al onze beschikbare mogelijkheden om aan onze missie te werken. In alle nuchterheid kunnen we kiezen wat we wensen te geloven, maar dat verandert niets aan de werkelijkheid. Ook staat vast dat een defect geraakte katalysator alle processen die er zouden kunnen zijn niet op gang doet komen, hindert of lamlegt. En dat heeft dan weer politieke gevolgen.

Wie het schoolsysteem heeft doorlopen is gewoonlijk geconditioneerd om anderen na te praten in plaats van het eigen verstand te gebruiken, een alarmerend verschijnsel. Een gevolg van de indoctrinatie – van welke aard dan ook – is dat mensen gedachten en denkwijzen aanvaarden die logica en rationeel denken niet overleven. Om deze reden leek het me zinvol om eens logica en rationeel denken los te laten op een aantal levensbeschouwingen die uit gaan van schepping, om vervolgens op dezelfde manier te kijken naar een belangrijke tegenhanger, de evolutietheorie. Waar het mij primair om gaat: Wat zijn de gevolgen van diverse levensbeschouwingen op de kijk op de menselijke natuur en wat zijn de politieke gevolgen?

Hindoeïsme en Boeddhisme

Het Boeddhisme kent geen godheid, maar is meer een levensfilosofie. Men streeft naar balans of harmonie en stelt dat alle lijden zinloos is en liefst vermeden moet worden. Vooral het lijden door ‘fout’ gedrag. De kwalificatie ‘fout’ is vanzelfsprekend discutabel. Allerlei vormen van hechting met het leven worden afgeraden, dat voorkomt teleurstellingen oftewel lijden. De geest (energie) staat volgens hen boven de materie. Men gelooft in reïncarnatie, karma en het ying/yang principe. Yin en Yang staan voor positieve en negatieve energiën en daden. Men stelt dat de één niet zonder de ander kan bestaan en beseft niet dat bijvoorbeeld donker slechts de afwezigheid van licht is. Op eenzelfde manier kan kwaadaardigheid beschouwd worden als een gedegenereerde toestand, namelijk de afwezigheid van goedaardigheid.

Het Hindoeïsme gaat uit van een cyclus waarbij de wereld geschapen, vernietigd en herschapen wordt. Men kent veel goden en zijn – afhankelijk van de mate van toewijding – soms druk bezig die tevreden te houden. Het Hindoeïsme kent heden ten dage nog steeds tempelprostitutie en mensenoffers. Daarnaast onderwijst men begrippen zoals reïncarnatie en karma. Karma wordt gezien als een natuurwet. Het is een variant op de wet van causaliteit; actie veroorzaakt reactie, oorzaak veroorzaakt gevolg. Door het principe van karma hebben mensen een grote eigen verantwoordelijkheid. Verder impliceert de acceptatie van een schepping ook de acceptatie van een natuurlijke ordening en het bestaan van door de schepper vastgestelde natuurwetten.

Aangezien het Hindoeïsme en Boeddhisme – voor zover mij bekend – onder het huidige lezerspubliek niet erg relevant zijn, ga ik daar nu niet dieper op in. Wel merk ik op dat de tegenwoordige New Age feitelijk een cocktail van het Hindoeïsme en Boeddhisme is met daar omheen een gemoderniseerde verpakking.

De politieke gevolgen van Hindoeïsme en Boeddhisme zijn eenvoudig; doordat men lijden als gevolg van ‘fout’ gedrag als zinloos ziet (Boeddhisten) of strijdig met de wil van de goden (Hindoeïsme) en bijvoorbeeld gelooft dat gehoorzaamheid aan overheden bijdraagt aan een goed karma, kweekt het gedachtengoed brave, volgzame burgers die situaties veelal ondergaan in plaats van leiden. Dat veroorzaakt naar mijn inschatting nodeloos lijden. De menselijke natuur is volgens deze visie onderworpen aan niet of nauwelijks beheersbare krachten.

Annunaki

In westerse landen hangt een groeiende groep mensen het geloof in de Annunaki aan. De basis van dit geloof wordt gevormd door de zogenaamde Soemerische kleitabletten.Soemerië is een gebied wat beter bekend staat als het oude Mesopotamië (Babylon). De kleitabletten beschrijven volgens mensen als David Icke (Engeland) en Bram Vermeulen (Nederland) hoe een aantal buitenaardse wezens, goden, besloten om mensen te scheppen teneinde als werkslaven de aarde te onderhouden. Er zijn allerlei verhalen en theoriën rondom deze Annunaki, die kennelijk erg geloofwaardig overkomen op de westerse mens. De aanhangers van deze levensovertuiging stellen dat er zogenaamde reptilians zijn, mensen met reptielenbloed, de elite van deze wereld, die als een soort van slavenhouders en -drijvers functioneren.

Kernelement van deze levensbeschouwing is het veronderstelde gegeven dat de mens geschapen zou zijn als een werkslaaf. Als de Annunaki hun werk goed gedaan zouden hebben, dan zou de mens tevreden zijn met zijn taak om de aarde te beheren. Het zou overeenkomen met zijn natuur. Hier klopt de logica niet. Werkslaven die specifiek geschapen zijn om te dienen en toch slavendrijvers nodig hebben. Was hun ingebouwde natuur incompleet of foutief geconstrueerd door de goden? Waarom hebben aanhangers van deze levensovertuiging zoveel moeite met de slavenhouders en -drijvers, de wereldelite? Waarom schikken zij zich niet in hun horige rol? Waarom hebben zij een ingebouwd rechtvaardigheidsgevoel en een ingebouwde vrijheidsdrang? Waarom aanvaarden en koesteren zij een levensbeschouwing die zo duidelijk botst met hun menselijke natuur?

De politieke gevolgen van het geloof in de Annunaki zijn eenvoudig; men raakt verlamd van angst vanwege een schijnbaar onoverwinnelijke tegenstander. Dat veroorzaakt naar mijn inschatting nodeloos lijden. De menselijke natuur is volgens deze visie onderworpen aan onbeheersbare krachten.

Abrahamitische religies

Schepping

Deze religies geloven in de schepping van de aarde, met Adam en Eva als eerste mensen. Uit het volk (niet te verwarren met de staat) Israël kwam een verzameling geschriften voort, genaamd de Tenach. Christenen noemen deze collectie het Oude Testament. Na de geboorte van Jezus (ook wel ‘christus’ genoemd, Grieks voor ‘gezalfde’) ontstond een volgende collectie geschriften die bekend staat als het Nieuwe Testament. Weer later ontstond de Koran, die wel terugverwijst naar het Oude en Nieuwe Testament, maar door de Islam feitelijk beschouwd wordt als een verbeterde vervanger daarvan.

Zoals ik eerder betoogde werd de mens volgens dit scheppingsverhaal geschapen als zijnde vrij, soeverein en waardig. Daarmee is de innerlijke drang naar vrijheid en het verlangen naar rechtvaardigheid, die zo sterk ingebakken is in de menselijke natuur, logisch en verklaard. Dit geldt ook voor de individuele verantwoordelijkheid om dat eigenhandig te realiseren. Over de kracht en mogelijkheden om deze verantwoordelijkheid in te vullen zijn de heilige boeken van de Abrahamitische religies helaas minder duidelijk. Mensen met voldoende ‘spirit’ kunnen deze aspecten zelf ontdekken tijdens een praktisch leerproces.

Heilige boeken

Met geschriften zijn een aantal potentiële problemen, vooral als een schrijver bepaalde gebeurtenissen niet zelf heeft meegemaakt: Iemand maakte iets mee. Werd het gebeurde vroeger of later compleet en waarheidsgetrouw opgeschreven? Wat is er gebeurd tijdens de noodzakelijk reproductie van geschriften en latere vertalingen? Wat gebeurt er tijdens interpretatie? Hoe kunnen we zeker weten of datgene wat we menen te begrijpen overeenstemt met de feitelijke gebeurtenissen en oorspronkelijke bedoelingen? Hoe kunnen we weten of onze conclusies op grond van ons begrip juist zijn?

Profeten

De heilige verklaarde boeken van de Abrahamitische religies wijzen allemaal vooruit naar de definitieve vernietiging van kwaadaardigheid. Over hoe en wanneer dat zou moeten gebeuren bestaan uiteenlopende meningen. Kennelijk moeten we dat zelf ontdekken. Een probleem bij pogingen om kritisch naar het verleden, heden en de toekomst te kijken is dat niet iedereen die zichzelf profeet noemt, ook daadwerkelijk als zodanig aanvaardt kan worden. Logisch, want als iemand de woorden van de Schepper doorgeeft is het een onvervalste profeet. Als hij echter iets anders te vertellen heeft, meestal een mix van waarheid en leugen met voldoende waarheid erin om geloofwaardig te lijken, dan is het een valse profeet die niet aanvaardt mag worden. Een goede test om te zien of iemand een echte profeet zou kunnen zijn is kijken of datgene wat hij zegt strijdig is met onze ingebouwde natuur; God gaf de mens bij de schepping vrijheid, zelfs om fouten te maken (waarschuwen is niet hetzelfde als verbieden). Respecteert een profeet dat of negeert hij onze ingebouwde vrijheidsdrang en probeert hij mensen in een bepaalde richting te dwingen? God gaf de mens de verantwoordelijkheid om eigenhandig voor rechtvaardigheid te zorgen. Wordt die verantwoordelijkheid hem afgenomen en zijn verlangen van rechtvaardigheid onderdrukt ten gunste van een bevoorrechte groep die ‘recht’ spreekt? Met andere woorden; klopt de logica van de boodschap van een profeet? Zo niet, dan hoeft hij niet als zodanig aanvaardt te worden, maar dient hij verworpen te worden.

Een kritische blik op de uitlatingen en het gedrag van profeten resulteert in conclusies. De profeet Mozes wordt bijvoorbeeld door alle Abrahamitische religies aanvaardt, hoewel hij aantoonbaar fouten maakte. Daniël en Samuël traden nadrukkelijk op als profeet en worden door christenen als zodanig aanvaardt. Het Judaïsme heeft hun geschriften niet weggeworpen of vernietigd, maar opgenomen in de bundel van ‘geschriften’ (en niet in de bundel van ‘profeten’). Men had kennelijk een politieke motivatie voor deze halfslachtige ‘oplossing’. Daniël sprak namelijk over de vernietiging van bestaande politieke machtstructuren door het koninkrijk van God. Uit 1 Samuël 8:5-18 blijkt dat mensen die een koning boven zich wensen daarmee niet alleen hun vrijheid, maar zelfs ook God verwerpen. Dergelijke uitspraken vielen kennelijk niet in goede aarde bij de Joodse geestelijken, maar toch durfden ze de rigoreuze aanpak kennelijk niet aan. Voor Jezus stond de boodschap van Daniël centraal. Hij identificeerde geestelijken als werkers van het kwaad. Het Romeinse christendom heeft de centrale boodschap van Jezus om politieke redenen verdraaid. Jezus wordt door het Judaïsme niet aanvaard als profeet, maar wel door het christendom en de Islam.

Logica

Er zijn diverse problemen met de logica van de Abrahamitische religies.

Het scheppingsverhaal biedt een plausibele verklaring voor de ingebouwde natuur van de mens, waaronder de vrijheidsdrang en het rechtvaardigheidsgevoel. De Abrahamitische religies erkennen dat de mens kan degenereren, ontsporen. Dat wordt ‘zonde’ genoemd. Zonde is gedrag of een toestand die niet de bedoeling was bij de schepping, ook wel bederf of corruptie genoemd. Vele mensen bedrijven of ondergaan zonden. Het scheppingsverhaal leert ons dat de mens vrij, waardig en autonoom geschapen is. De mens behoort eigenhandig voor rechtvaardigheid te zorgen, zelf voor de natuur te zorgen. Zo niet, dan vernietigt de mens zichzelf – op de korte of lange termijn. Heel logisch. Aanhangers van de Abrahamitische religies hebben zich echter, zo leert ons de geschiedenis van de mensheid, onderwerpers van – zelfs goedaardige – mensen en vernietigers van de natuur betoond. Zij onderwijzen dat de mens onderworpen hoort te zijn aan machthebbers. Volgens het scheppingsverhaal en de woorden van de profeet Samuël is deze toestand en dit gedrag te betitelen als zonde. En toch wordt dit nadrukkelijk gepropageert door de Abrahamitische religies. De logica daarvan klopt niet. Men onderwijst dat men zich van zonde moet bekeren, maar onderwijst tegelijk in feite dat men zich op een zondige manier moet gedragen. Waar is de logica?

Velen gooien het spreekwoordelijke kind met het badwater weg. Omdat de boodschap en de praktijken van de Abrahamitische religieuze systemen niet kloppen met de logica en hun ingebouwde natuur, schrijven ze ook het scheppingsverhaal af. Logisch beredeneerd is dat echter een denk- en redeneringsfout, een drogreden.

De politieke gevolgen van het scheppingsverhaal volgens de Abrahamitische religieuze systemen zijn eenvoudig; wie de principes begrijpt, aanvaardt en ernaar handelt zorgt ervoor dat hij zijn vrijheid terugverovert en zorgt vervolgens voor rechtvaardigheid. De menselijke natuur is volgens deze visie – mits (weer) zuiver en puur – waardig, krachtig en in staat kwaadaardige krachten te overwinnen. Wanneer niet aan de laatstgenoemde voorwaarde wordt voldaan, dan is de oplossing: Bekering (een daadkrachtige beslissing) en vervolgens reiniging (van onnatuurlijke denkbeelden en gedrag).

De politieke gevolgen van de Abrahamitische religieuze systemen zijn geheel anders; men wordt in een vrijwillig gehoorzame onderdanige positie van overheden gehouden. Dat veroorzaakt naar mijn inschatting nodeloos lijden. De menselijke natuur is volgens deze visie onderworpen aan niet of nauwelijks beheersbare krachten. Men wacht lijdzaam op een verlosser die ooit in de toekomst zal opdagen (Judaïsme: Messias. Christenen: Jezus. Moslims: Mahdi) en het opruimwerk voor mensen zal opknappen.

Vanwege ruimtegebrek gaan we overmorgen verder met het tweede en laatste deel van dit artikel.

Mijn naam heb ik bewust niet vermeld, immers, de boodschap is belangrijker dan de boodschapper.