De tragedie die Oekraïne heet

Deze zomer is Oekraïne al anderhalf jaar in de greep van een machtsstrijd tussen Rusland en de NAVO. Nadat president Janoekovitsj weigerde nauwer samen te werken met de EU, braken overal in het land protesten uit tegen zijn regering. Veel Oekraïeners waren gefrustreerd over de corruptie en economische stagnatie onder de scepter van Janoekovitsj, en de westerse mogendheden maakten daar handig gebruik van om hun politieke doelen te verwezenlijken. Met geld en politieke steun organiseerde het westen een geslaagde staatsgreep en verving Janoekovitsj door marionetten van de NAVO. Rusland – onder leiding van Poetin – was daar woedend over. Door de val van de pro-Russische Janoekovitsj verloor Poetin weer een bondgenoot. Uit wraak en strategisch oogpunt werd de Krim geannexeerd. Daarnaast werden separatisten in het oosten van Oekraïne gesteund. Een burgeroorlog volgde, waardoor het land nu nog altijd verscheurd wordt. In deze geopolitieke strijd zijn de Oekraïners zelf de grootste verliezer. Een ware tragedie ontvouwt zich nu in het land van graan en de Holodomor, van Chroestjov en Tsjernobyl.

Er zijn weinig landen in Europa met een geschiedenis zo triest als die van Oekraïne. Zeventig jaar lang maakte het deel uit van de Sovjet-Unie, een tijd waarin de Oekraïeners het zeer zwaar hadden. In de jaren dertig hongerde Sovjet-leider Stalin de Oekraïense bevolking opzettelijk uit door hun graan en andere gewassen met geweld af te pakken en voor financieel gewin naar het buitenland te exporteren. In deze vaak vergeten hongersnood – de Holodomor – kwamen meer mensen om dan in de Holocaust. Tot overmaat van ramp werd Oekraïne vervolgens een belangrijk strijdgebied tussen de Russen en de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog. Veel Oekraïeners verwelkomden de bezetting door Hitler aanvankelijk, ze hoopten dat onder het nazi-bewind het leven iets draaglijker zou worden dan onder de terreur van Stalin, maar dat bleek ijdele hoop. Massale moordpartijen waren meer regel dan uitzondering. Aan het einde van de oorlog werd Oekraïne opnieuw bezet door Stalin, maar gelukkig regeerde hij daarna iets minder repressief dan in de jaren dertig.  Zoals de rest van de Sovjet-Unie moest de Oekraïense bevolking wel weer de armoede en grauwheid van het communisme ondergaan. Na de val van de Sovjet-Unie in ’91 moest Oekraïne officieel onafhankelijk worden, maar in werkelijkheid werd het vooral een speelbal van de grote machten.

De NAVO breidde in de jaren negentig en nul snel uit naar het oosten. Veel van de staten die zich voorheen achter de Muur bevonden werden lid van het westerse militaire verbond en ook van de EU, totdat uiteindelijk bijna geen enkele voormalige bondgenoot van Rusland nog over was. Eén van de laatste landen die dat nog wel waren was Oekraïne. In 2004 vond daarom met steun uit het westen de Oranjerevolutie plaats, een succesvolle opstand tegen de toen net tot president verkozen pro-Russische Janoekovitsj. Na uitgebreide protesten werd de uitslag van de presidentsverkiezing ongeldig verklaard en kwam er een westersgezinde politicus aan de macht. Erg succesvol bleek hij echter niet te zijn, en dus kon na enkele jaren het pro-Russische kamp onder leiding van Janoekovitsj weer een politieke meerderheid verkrijgen.

Het westen gaf echter niet op en ging door met onderhandelingen die Oekraïne dichter bij een EU-lidmaatschap zouden brengen. De onderhandelingen duurden jarenlang, maar eind 2013 besloot president Janoekovitsj om ze toch stop te zetten. Onder druk van Poetin en Pro-Russische krachten in eigen landen weigerde hij een akkoord te sluiten dat Oekraïne op het pad naar lidmaatschap van de EU zou zetten en het land dichter bij Europa zou brengen. Het leiderschap van de VS en EU was daar woedend over. Volgens Victoria Nuland, de Amerikaanse staatssecretaris voor Europese zaken, had de VS sinds de val van de Sovjet-Unie al 5 miljard dollar gespendeerd aan de ‘democratisering’ van Oekraïne. En uit onderzoek van de Britse professor Richard Sakwa is gebleken dat EU-lidstaten sinds 2003 nog eens minimaal 496 miljoen euro in het politieke proces van Oekraïne hebben gestoken. Al dat geld leek met de weigering van Janoekovitsj voor niets besteed te zijn. Nuland en consorten gaven echter niet op. Als Oekraïne niet via onderhandelingen in de westerse invloedssfeer gebracht kon worden, dan moest een politieke coup daar maar voor zorgen.

Oekraïense voorstanders van meer samenwerking met de Europese Unie gingen massaal de straten op na het besluit van Janoekovitsj. Vooral op het Maidanplein in de hoofdstad Kiev verzamelden grote groepen mensen zich om te protesteren tegen het stoppen van de onderhandelingen. Geheel spontaan was die opstand echter niet. Door het westen gesteunde tv-zenders hadden de mensen flink opgejut in de dagen en weken daaraan voorafgaand. Eén daarvan was de online zender Hromadske TV, gefinancierd met onder andere 793.000 euro van de Nederlandse ambassade in Kiev. Ook kwamen diverse westerse politici, zoals Hans van Baalen, Guy Verhofstadt en John McCain naar Oekraïne om de protesterende menigtes ‘aan te moedigen’, wat in werkelijkheid neerkwam op het beloven van gouden bergen en het nog bozer maken van de protestanten.

Een groot deel van de Oekraïense bevolking – vooral in het oosten van het land en op de Krim – steunde echter nog steeds de regering. Na maandenlange protesten en enkele toezeggingen van zijn kant zat Janoekovitsj nog steeds relatief stevig in het zadel. Dat veranderde echter drastisch op 20 februari 2014. Zo’n honderd mensen kwamen om nadat sluipschutters het vuur openden op betogers in Kiev. Er werd gezegd dat dit het werk was van Janoekovitsj, en de woede was groot. De Oekraïense president zag zijn positie ineens met de minuut verslechteren en besloot korte tijd later naar Rusland te vluchten, zodat hij niet gelyncht zou worden door de boze menigte. De politieke coup was een feit.

Het is echter onwaarschijnlijk dat Janoekovitsj daadwerkelijk achter de beschietingen zat, aangezien hij daar niks mee te winnen had. Dat bleek ook uit een gelekt telefoongesprek van de Estse minister van Buitenlandse Zaken, Urmas Paet, met EU-buitenlandvertegenwoordiger Catherine Ashton. Paet vertelde haar in dat gesprek dat uit onderzoek was gebleken dat niet Janoekovitsj, maar de oppositie verantwoordelijk was voor de snipers. Later ontkende hij dat bedoeld te hebben, maar de tapes van het telefoongesprek zijn zeer duidelijk (hij bevestigde wel de authenticiteit daarvan).

Dat de gebeurtenissen in Oekraïne niet spontaan, maar een staatsgreep van buitenaf waren bleek ook uit een ander gelekt telefoongesprek, namelijk eentje van de eerder beschreven Victoria Nuland. In dat gesprek is te horen hoe zij persoonlijk de nieuwe premier van Oekraïne aanwees: Arseniy Yatsenyuk, voormalig hoofd van de EU-Oekraïne commissie en sterk voorstander van meer samenwerking met het westen. Zijn regering zou later ook het akkoord met de EU sluiten waar Janoekovitsj zo sterk tegen was.

Uit wraak voor de westerse coupe in Oekraïne en om de Russische basis op de Krim te beschermen, annexeerde Poetin dat stuk van het land kort daarna. De Russisch sprekende bevolking van de Krim had daar geen probleem mee, in een referendum spraken zij massaal hun steun uit voor de annexatie en de overgang verliep dan ook vreedzaam. Elders in het land ging het er gewelddadiger aan toe.

Uit angst voor anti-Russische elementen in de nieuwe Oekraïense regering en met steun van Rusland verklaarden de oostelijke provincies Donetsk en Loegansk zich onafhankelijk van Oekraïne. In deze delen van het land bevonden zich de aanhangers van ex-president Janoekovitsj en zij waren woedend over de gang van zaken. Bovendien was de Russisch-sprekende bevolking daar sterk tegen meer samenwerking met de EU, aangezien dat slecht zou zijn voor de relaties met Rusland. De Oekraïense regering accepteerde hun afscheiding echter niet, en stuurde grote hoeveelheden troepen naar het oosten van het land om dat te voorkomen. Succesvol waren ze daarin niet. Het slecht getrainde en armoedige Oekraïense leger bleek niet sterk genoeg om de opstand neer te slaan, en sindsdien bevind het land zich in een staat van burgeroorlog.

De oorlog eist tot op de dag van vandaag en zware tol van de Oekraïeners. Hoewel door een officieel staakt-het-vuren de gevechten inmiddels sterk in aantal zijn verminderd, kost de staat van oorlog waarin het land verkeert nog altijd miljarden euro’s. Een hoop geld voor Oekraïne, waar de gemiddelde burger van een paar euro per dag moet rondkomen. De geldpers is aangezet om de uitgaven aan het leger te kunnen blijven financieren, en dat zorgt voor torenhoge inflatie. De Hryvnia heeft in de laatste maanden zo’n 60% van haar waarde verloren, waardoor het leven nog duurder wordt voor de meeste Oekraïeners. Door de oorlog is de industriële productie van Oekraïne in een jaar tijd met 20% afgenomen, en het IMF voorspelt 9% krimp voor de gehele economie dit jaar. Oekraïne was al één van de armste landen van Europa, en door hogere belastingen, inflatie, minder handel met Rusland en kapotgeschoten fabrieken wordt die positie nu nog slechter. Veel burgers zullen simpelweg niet meer rond kunnen komen en met honger naar bed moeten gaan

De Oekraïense bevolking is alweer het slachtoffer van politieke terreur. Na zeventig jaar lang onder de tirannie van de Sovjet-Unie geleden te hebben, mogen zij nu de vergiftigde vruchten plukken van een geopolitieke strijd tussen het westen en Rusland. Terwijl Victoria Nuland en de andere politici die hiervoor verantwoordelijk zijn iedere maand weer een flink salaris gestort krijgen, gaan de Oekraïeners in armoede een onzekere toekomst tegemoet. Zij zijn de echte slachtoffers van dit gebeuren.

Helaas kan de tijd niet teruggedraaid worden, maar er is zeker een oplossing mogelijk voor dit conflict. Stop de oorlog en respecteer het recht op politieke afscheiding. De pro-Russische delen van Oekraïne kunnen dan vreedzaam onafhankelijk worden of zich bij Rusland aansluiten, terwijl de EU-aanhangers – die zich vooral in het westen van het land bevinden –  door kunnen gaan met de huidige regering. Zo is iedereen tevreden. Het bloedvergieten kan dan eindelijk stoppen. Er zijn al aan tienduizenden mensen omgekomen in de burgeroorlog, en dat mogen er niet nog meer worden. Oekraïne heeft het zwaar genoeg gehad in de afgelopen honderd jaar. Aan deze tragedie moet nu een einde komen.

Gale Boetticher