fractional reserve bankieren voor dummies

Mijn belofte. Dit is waarschijnlijk het saaiste artikel dat u in lange tijd gaat lezen. Het is ook hier en daar te kort door de bocht. Na lezing heeft u een beter begrip van het huidige financiële stelsel. En vooral wat fractional reserve banking is. U snapt de voor en nadelen van het huidige geldstelsel beter. Het nadeel is dat u dit begrip slechts verkrijgt als u het boekhouden achter het geldstelsel snapt. longread alert.

Het begint dus met boekhouden. We gaan ver terug in de tijd, ver voor het moderne bankieren. Iemand begint een bank en leent geld uit. Als we deze simpele boekingen snappen, kunnen we de boekingen van een fractionele reserve bank behandelen. En daarna komt girale geldschepping aan bod.

We beginnen ieder voorbeeld met de opening balans, en dan de boekingen die plaats vinden als er wordt uitgeleend. Tenslotte zien we wat er gebeurt als er een crash is, en opeens 5 procent van de uitgeleende gelden, de vorderingen, oninbaar zijn. Hiermee zien we in hoeverre het systeem stabiel is.

Omdat er geen vreemd vermogen is, is er weinig risico. De enige die risico loopt is de bankier. Als de “bank” omvalt dan is er niet veel aan de hand. Alleen de bankier is zijn geld kwijt, niemand anders. Dit is een veel te simpel voorbeeld, maar het geeft wel de basis van de boekingen weer. Met name het begrip dat bij verlies door oninbaarheid van de vordering het eigen vermogen afneemt is belangrijk. De bankier heeft een deel van zijn vermogen verloren.

De termen liquiditeit en solvabiliteit zijn in dit voorbeeld nog niet belangrijk. Liquiditeit is de mate waarin een organisatie aan haar betalingsverplichtingen kan voldoen. Er zit slechts 2 in kas, dus dat lijkt nogal weinig. Omdat er echter geen schulden zijn, er staat slechts eigen vermogen aan de credit zijde van de balans, zijn er geen betalingsverplichtingen. En is de liquiditeit niet belangrijk.

Solvabiliteit is de verhouding tussen eigen en vreemd vermogen, en is een maatstaf voor het risico. Omdat er geen vreemd vermogen is, is er ook geen vreemd vermogen risico. Eigen vermogen wordt ook wel risico dragend vermogen genoemd, het is het weerbaarheids vermogen dat voorkomt dat een bedrijf failliet gaat.

Een financieel systeem gebaseerd op bankieren volgens bovenstaande grondslagen heeft een zeer gering maatschappelijk risico. Alleen de bankiers lopen risico. Er zitten wel nadelen aan dit systeem, als de rente 6 procent is, kan de bank maximaal 6 verdienen in bovenstaand voorbeeld, of eigenlijk iets minder, 6% van 98.

Fractioneel reserve bankieren

We gaan nu fractioneel reserve bankieren, We lenen meer uit dan we hebben. De opening balans is intussen bekend, 100 eigen vermogen versus 100 kasmiddelen. Er komt nu vreemd vermogen binnen, de spaarders leggen 300 in. Ze krijgen daarvoor schuldbewijzen. De kasmiddelen nemen door de storting van de vreemd vermogen verschaffers toe tot 400. De verhouding eigen vermogen versus vreemd vermogen is nu 1 op 3. (solvabiliteit). Na het aantrekken van vreemd vermogen gaan we geld uitlenen, maar moeten nu wel wat meer kasgeld in kas houden. Want de spaarders kunnen opeens hun geld opvragen. Ook de liquiditeit wordt nu belangrijk.

In dit voorbeeld ga ik er nog even vanuit dat alle ingebracht en uitgeleend geld daadwerkelijk bestaat uit edelmetaal. De inbrengers van vreemd vermogen krijgen overdraagbare schuldbewijzen. Er is nu meer geld in omloop. De geldhoeveelheid neemt toe. Er is immers de 300 overdraagbare schuldbewijzen bij gekomen, die er voorheen niet waren, en waarvoor men ook zaken kan kopen. De dekking voor de opvraagbare schuldbewijzen (300) is 40. Slechts een gedeelde, een fractie, wordt als reserve aangehouden.

Er is leverage, in plaats van dat de bankier 98 kan uitlenen zoals in het eerste voorbeeld kan hij nu 360 uitlenen. Zijn rente inkomsten zijn dus veel hoger. Hij krijgt 6 % van 360 = 21,6 als inkomsten. Bedraagt de rente die hij betaalt op de ingelegde middelen 4 % dan bedragen zijn interest kosten 12. Hij houdt 9,6 over in plaats van 6 in het eerste voorbeeld. Een bruto winst groei van 60 procent. De meeste jaren zal de bankier dus veel meer geld verdienen dan in het eerste voorbeeld.

Stel. Er komt nu een crisis, 5 procent van de vorderingen is oninbaar. Hoe stabiel is dit systeem?

Er moet 5 procent van de 360 aan vorderingen worden afgeboekt. Zoals we eerder zagen zal dit tegen het eigen vermogen worden afgeboekt. Er wordt dus 18 afgeboekt van zowel de vorderingen (omdat ze niet langer inbaar zijn) en dit gaat ten laste van het eigen vermogen, de buffer, het weerbaarheidsvermogen, neemt nu af, de solvabiliteit daalt.

Het systeem lijkt redelijk stabiel, met bovenstaande solvabiliteitsverhoudingen kunnen er meerdere slechte jaren op rij komen waarin 5 procent van de vorderingen moet worden afgeschreven. Het eigen vermogen is met 82 nog hoog genoeg.

Deze vorm van bankieren stelt mensen in staat te sparen en redelijk gemakkelijk rente over hun gespaarde gelden te verkrijgen. Het risico op wanbetaling wordt gedragen door de bankier. De bankier kan meer verdienen, en de burgers kunnen gemakkelijker sparen en ook gemakkelijker geld lenen. De bankier vervult een nuttige functie.

Het risico is echter dat er een bank run ontstaat. Het wezen van fractioneel reserve bankieren is dat er meer wordt uitgeleend dan er in kas is. Er is slechts een fractie van de uitstaande middelen in kas. Het risico is dat de houders van de schuldbewijzen hun geld komen ophalen. Tegenover 300 schuldbewijzen is nog maar 40 in kas. De bank kan omvallen. Als 15 procent van de schuldbewijzen wordt opgevraagd en men hiervoor goud eist, valt de bank om (15 % van 300 is 45, er zit slechts 40 in kas). Er ontstond regelgeving omtrent liquiditeit en solvabiliteit en er ontstonden “lenders in last resort” die banken overeind konden houden tijdens een bankrun.

Het risico voor de samenleving is beperkt. Er is sprake van geldschepping en dus een mogelijke inflatie. Er is risico dat een bank omvalt, in welk geval niet alleen de bankier schade  heeft, maar eenieder die geld heeft ingebracht. Fractioneel reserve bankieren is winstgevender dan het eerste voorbeeld, en heeft daardoor een grote vlucht genomen.

Girale geldschepping

We gaan nu kijken naar een model waarin een bank aan girale geld schepping doet. Laten we ervan uit gaan dat de eigenaar van de bank 100 inbrengt in goud of zaken die goed als goud zijn. In dit veel te simpele voorbeeld is in het begin geen sprake van vreemd vermogen, de bank kan immers zelf geld scheppen. Het vreemde vermogen ontstaat in dit te simpele voorbeeld pas op het moment van girale geldschepping. Er wordt 900 geld uitgeleend (dit is vanuit de bank bezien een vordering). De tegenhanger is een schuld vanuit de bank gezien, een girale rekening courant schuld van 900. Waar de burger over mag beschikken. Het is een banksaldo waarmee de burger zaken kan kopen. De beginbalans is bekend:

We zien dus een veel groter risico. Als het tegen zit moet 45 worden afgeschreven in plaats van 18 in het fractioneel reserve bankieren voorbeeld. Een risico dat gecompenseerd wordt door een vele malen hogere marge. We hoeven geen rente te betalen over spaargelden want die zijn er niet. Wel vangt de bank 6 procent van 855 is 51,3 aan interest. Dit is een erg versimpeld voorbeeld maar geeft wel aan hoe winstgevend girale geldschepping kan zijn.

Veel banken hebben een lager eigen vermogen dan 10 procent:

De kans op omvallen is vele malen groter. Er moet 5 procent van de vorderingen worden afgeboekt, 5 % van 2500 is 125. Dit is meer dan het eigen vermogen van 100. De bank is eigenlijk failliet. Er is negatief eigen vermogen. De 4 procent eigen vermogens eis als weerstand voor slechte tijden is wat de Nederlandse overheid als ondergrens eiste. Europese wetgeving stelt volgens mij een nog lagere vermogens grens. De mogelijke winst is echter enorm. 6 procent over 2500 is 150. Dit komt door de enorme leverage. Iedere euro kan je (veel te) versimpeld gesteld 25 keer uitlenen.

Het risico op omvallen wordt vaak afgewenteld op de belastingbetaler. Een systeembank die omvalt zal door de interbancaire vorderingen en schulden andere banken kunnen doen omvallen. Er is een moral hazard. Bankiers die voorzichtig zijn zullen worden overgenomen omdat ze niet voldoende rendement genereren. Er is een race to the bottom, met de belastingbetaler als vangnet.

Girale geldschepping kan op zich zeer winstgevend zijn voor de bankier, en het risico hoeft niet te worden afgewenteld op de samenleving indien de diverse vermogens en liquiditeits grenzen maar voldoende hard zijn. Gebleken is dat de bepaling en handhaving van die grenzen lastig kan zijn. Indien er teveel systeembanken omvallen, dan valt alles om en is er een financieel Armageddon. De prijs voor extra rendement komt met extra risico. Niet alleen voor de bankiers zelf, of voor de eventuele vreemd vermogensverschaffers van de banken, maar voor de hele samenleving.

Dit zijn veel te simpele voorbeelden!

Meestal wordt het goudsmeden voorbeeld gebruikt om de ontwikkeling van het bankierswezen te verhelderen. Ik wijk er bewust wat vanaf. Het gaat mij erom dat men risico”s begrijpt, liquiditeit, solvabiliteit, leverage. En dat men ziet dat fractioneel reserve bankieren op zich niet slecht hoeft te zijn. Dit inzicht komt volgens mij slechts als men de boekingsgangen begrijpt.

Mijn voorbeelden van girale geldschepping zijn sterk overdreven. Er zijn veel meer maatstaven waaraan een bank moet voldoen dan ik heb beschreven, waardoor rendementen veel lager zijn. Naast eisen aan liquiditeit (kasgeld) en solvabiliteit (eigen vermogen grens) is er wetgeving die een additionele vreemd vermogen schil eist van convertibele obligaties. Het betreft obligaties die als het slecht gaat en de bank onder bepaalde ratio’s zakt, automatisch worden omgezet in eigen vermogen. Vervolgens worden verliezen afgeboekt tegen het eigen vermogen. Dit soort obligaties hebben een risico opslag en zijn dus voor de bank duur vreemd vermogen. De kosten daarvan, evenals de overhead, heb ik niet meegenomen. Daarnaast wordt naast de passief kant ook gekeken naar de risico’s van de leningen portefeuille. De kwaliteit van de vorderingen. Aan de hand daarvan wordt het gewogen leenvermogen bepaald, en dat zal dus vele malen lager zijn dan ik in mijn veel te simpele voorbeeld heb aangegeven.

Door de hoge potentiële rendementen bij girale geldschepping krijgt de financiële sector veel macht. Een bankvergunning om giraal geld te mogen scheppen is letterlijk goud waard. Er is geen gelijk speelveld, een handvol banken mag giraal geld scheppen, dus letterlijk uit het niets geld tevoorschijn toveren. Zolang de geldschepper maar blijft voldoen aan diverse ratio’s van de wetgevers en toezichthouders is dit toegestaan. Een bank kan niet oneindig geld blijven scheppen. Iedere geldschepping holt het reserve vermogen verder uit. Totdat de grens is bereikt en de bank bijvoorbeeld extra eigen vermogen moet aantrekken, of risico volle leningen moet afstoten. En vervangen door bijvoorbeeld schatkist papier. Zodat het gewogen leenvermogen stijgt.

*****************************************************************************************8

Aanvullingen en verdere nuanceringen

Sommige mensen stellen dat fractioneel reserve bankieren door de inflatie component een vorm van onvrijwillige vermogensoverheveling (diefstal) inhoudt. Het extra in omloop gebrachte geld zorgt voor inflatie, en inflatie betekent afnemende koopkracht van de bezitters van geld. De bank heeft de voordelen van het extra geschapen geld (extra interest) en de rest van de bevolking heeft de nadelen. Dit geldt ook voor girale geldschepping.

Andere theoretici stellen dat extra geld de economie een boost geeft waardoor het juist een positief effect heeft op de economie en dus iedereen profiteert.

Begrippen als fiat geld, en wettelijk betaalmiddel zijn ook belangrijk om de impact te bepalen van het handelen van banken. Als banken hun eigen valuta zouden mogen uitgeven, kunnen de conclusies anders luiden.

Bij girale geldschepping neemt in het eerste voorbeeld de geldhoeveelheid eerst af met 100 (geld dat gestort wordt in de bank en niet langer in omloop is) en neemt daarna met 900 toe. Dit is geld dat er eerst niet was. En nu is geschapen.

In het girale geldscheppingsvoorbeeld ben ik uitgegaan van een verlies van 125. Dat is extreem. Normaal zal voor een gedeelte van de vordringen een onderpand zijn. Dit verlaagt het risico. Stel dat het in ons voorbeeld allemaal hypotheken zijn en dat deze voor gemiddeld 20 procent onder water staan. De bank krijgt dus ongeveer 80 procent, dus 100 terug bij de executie verkoop. Of wat minder doordat de verkoop bij veiling plaats vindt in een negatieve markt. De afboeking ten laste van het eigen vermogen bedraagt dan 25 of 30 ipv 125. De bank is niet failliet, en heeft nog 70 tot 75 eigen vermogen over. De bank zal nu wel op korte termijn de ratio’s moeten verbeteren, door eigen vermogen aan te trekken of de omvang dan wel samenstelling van de actief zijde van de balans te wijzigen.